TRUYỆN NGẮN

Nguyễn Xuân Quang


Truyện này tác giả không đặt tên. Theo truyền thống xa xưa của người da đỏ Walapai (1), một người mới sinh ra không có tên, về sau do một sự đưa đẩy nào đó người đời sẽ đặt tên cho kẻ ấy một cái tên. Truyện này cũng cũng vậy, tác giả không đặt tên, để cho độc giả tự đặt tên.




Gặp nhau để khóc, Nemitiawak, Nemitiawak, tiếng của bộ lạc da đỏ Walapai, "Những Người Của Ngàn Thông Già", có nghĩa là Gặp Nhau Để Khóc. Nemitiawak là lễ đầu xuân, mọi người tụ họp lại, họ mời cả những bộ lạc bạn, những bộ lạc láng giềng đến để cùng nhau chung khóc. Mọi người ôm nhau cùng khóc. Họ khóc cho những đọa đầy của kiếp người. Họ khóc cho những khổ ải do thiên tai, nhân tai, do thần linh, ác quỷ tác họa lên con người. Họ khóc cho những thảm họa mà con người đã phải gánh chịu. Họ khóc cho những người vừa chết trong mùa đông đói lạnh vừa qua. Những kẻ đau yếu, giả cả, những trẻ em thường ra đi vào mùa đông ác quỷ. Sau đó mọi người nhảy múa, hát ca, tiệc tùng đón mừng những ngày xuân đầy hy vọng sắp tới.

Với ý nghĩa gặp nhau để khóc, bất cứ lúc nào trong đời cần gặp nhau để khóc, chàng vả nàng lại tìm đến nhau. Đến với nhau để cùng nhau chung khóc. Hai người chỉ cần gặp nhau để khóc. Để chia xẻ. Để sống với nhau một thời gian. Thế thôi. Sau đó chia tay, mỗi người lại tiếp tục sống cuộc đời riêng tư của mình. Đời ai người ấy sống.
Năm 1975, trong khi còn chờ tìm được người bảo trợ để ra khỏi trại tị nạn, chàng tình nguyện làm việc tại khu bệnh xá trại tị nạn Onofre của trung tâm định cư Pendleton, California. Một buổi sáng khi đến bệnh xá, chàng đã bị ngây ngất, choáng váng vì một mái tóc thề đen tuyền buông dài xuống hai bờ vai thon. Một mái tóc dài đông phương huyền hoặc, quyến rũ. Khi người con gái xoay lại chào chàng, một khuôn mặt Á Âu mang nhiều nét thánh nữ Tây Ban Nha. Lúc đó, nàng là một nữ y tá mới ra trường tình nguyện đến đây chăm sóc sức khỏe cho người tị nạn Viện Nam và Campuchia. Hôm đó nàng giới thiệu tên nàng là Lam Ngọc (Turquoise). Một tuần sau nàng đổi qua những bệnh xá trại khác. Lúc ấy chàng mới biết nàng có mang dòng máu da đỏ trong người.
Hôm từ giã nàng đã tặng chàng bộ sách Principles of Internal Medicine của Harrison. Bộ sách chàng đang cần phải có để tham khảo, để soạn thi lấy lại văn bằng bác sĩ tương đương của Hoa Kỳ. Lúc ấy chàng không có tiền mua sách và cũng không thể đi ra ngoài trại mua dù cho có tiền. Chàng cũng không hề mở lời xin nàng. Về sau chàng biết nàng đã nhờ người bạn trai sinh viên y khoa làm cố vấn mua bộ sách đó tặng chàng. Quyển sách đó đã giúp chàng làm lại cuộc đời. Và cái Gặp Nhau Để Khóc bắt đầu từ đó, bắt đầu từ ngày nàng chia xẻ với chàng những nỗi bi thảm của một con người phải bỏ nước ra đi. Những giọt nước mắt khóc chung cho nhau.
     
Hiện giờ nàng là một thanh tra y tế công cộng đặc trách về sức khỏe cộng đồng của người da đỏ sống trong những trung tâm định cư tại tiểu bang Arizona.
Lần Gặp Nhau Để Khóc năm nay hai người đã hẹn ngày "sóc", đi xuống viếng thăm những người da đỏ Havasupai sống ở một nơi dưới đáy Đại Vực Grand Canyon. Havasupai, những người của giòng nước xanh. Hal là nước, vasu màu xanh, pai là người. Havasupai, những người sống bên giòng sông xanh.
Trước khi đi xuống đáy Đại Vực, hai người đã dậy thật sớm ra ngồi trên đỉnh đá cao nhất ở mỏm Bright Angel chờ bình mình lên trên Đại Vực. Hai người ngồi như hai hòn cuội, im lặng, nhỏ bé. Grand Canyon hùng vĩ, oai nghiêm, kỳ bí... Gió cao nguyên Kaibab, "Nơi Cái Núi Ngã Người Nằm Xuống", lành mạnh, tươi mát nhưng khô. Thoang thoảng mùi nhựa thông, mùi cây Đan sâm (sage) và mùi hoa cỏ dại. Sương trắng đục thụng xuống lòng Đại Vực. Biển thông rì rào sóng lá. Một góc trời hừng đỏ... Grand Canyon do dòng sông Hackataia, dòng sông "Gầm Thét" (người da trắng gọi là dòng sông Colorado), đã khắc, đã tạc, đã đẽo vào lòng cao nguyên Kaibab, nơi có những Sa Mạc Màu (Painted Desert) tạo thành.

Mặt trời ló dạng ở chân trời. Grand Canyon hấp hồn. Grand Canyon đẹp đờ đẫn người. Grand Canyon đẹp điếng người. Ánh nắng, bóng rợp, sương khói, khoảng cách, cây cỏ, những kim loại, khoáng thạch trên vách vực đã tô nên những âm sắc, những cung bậc màu kỳ diệu. Màu sắc chuyển động, thay đổi theo tích tắc thời gian. Những khối, những thể, những hình, những dạng đất đá đã do tạo hoá điêu khắc triệu tỉ năm và vẫn còn tiếp tục không ngừng. Thiên hình vạn trạng. Nào vực, nào lũng, nào hang, nào động, nào cội, nào trụ, nào thành, nào quách, nào vách, nào tường, nào tháp, nào chòi, nào lâu đài, nào cung điện, nào đền miếu, nào cung, nào vòm, nào ống khói tiên, nào nấm ma, nào bí quỉ... Màu sắc, ánh sáng chuyển động, đổi thay mê hồn. Một thứ kính vạn hoa biến hoá thành những cũng bậc màu ngây ngất. Có hồng, có thắm, có son, có đỏ, có đồng, có cánh kiến, có tiết gà, có huyết dụ, có đào, có hây hây, có hồng ngọc, có hồng thổ... Có tím, có tía, có tím than, có tím hoa cà, có tím hoa sim, có tím tía tô, có cà tím, có tím mồng tơi, có tím hoa đồng thảo, có tím African violet, có mực tím học trò... Có vàng, có vàng kim, có kim nhũ, có vàng thau, có vàng chanh, có vàng nghệ, có vàng cam, có mỡ gà, có hoàng thổ, có hổ phách, có lưu huỳnh...
Sát mép bờ Đại Vực, ngay cả ở những mỏm đá cheo leo nhất, nhô hẳn ra ngoài lòng vực, những cây thông pinyon u nần, uốn éo trông như những cây kiểng lùn Bonsai trong tranh thủy mạc cổ Trung Hoa. Dáng cây ngã theo chiều gió tạt. Có nhiều cây buông thõng người xuống lòng vực, đong đưa, trêu cợt với rụng rơi, đùa giỡn với chơi vơi. Giông gió bão tố đã bẻ, đã tỉa những cành cây thừa thãi, yếu ớt. Tuyết giá đã uốn những cành trĩu cong xuống, la đà. Nắng lửa sa mạc đã thu lá nhỏ lại thành kim nhọn để bảo tồn nước cho cây. Đám rễ ngoằn ngoèo bò nỗi trên mặt đá, tìm những kẻ nứt, tách ra, chui xuống, neo chặt, bám cứng giữ cho cây đứng vững giữa trời trước giông bão, rễ chui sâu xuống kẻ đá tìm thức ăn nuôi cây. Thỉnh thoảng một vài thân cây bị sấm sét đánh tanh bành, toác hoác nhưng cây vẫn xanh tươi. Những phần thân cây, những cành chết, chưa bị gió mưa rứt lìa khỏi cây làm tăng thêm vẻ dạn dày, phong sương, phô bày ra cái sức sống mãnh liệt, kiêu hùng của phần cây còn sống. Đất càng cằn cỗi, cây càng u nần, gân guốc, cây càng rắn chắc, cây càng cổ thụ, phong sương. Đất đứng càng cheo leo, rễ càng cuồn cuộn, cây càng lẫm liệt, thi gan. Giông tố càng lớn, cây càng nương theo chiều gió tạt, cây càng đong đưa. Tuyết càng dầy, cây càng mềm mại, cây càng la đà. Nắng càng đốt, lạnh càng cắt, vỏ cây điều nhiệt càng dầy, vỏ cây càng nứt vân cẩm thạch, lửa luyện lá kim càng nhọn, càng sắc; lạnh làm lá càng xanh, càng tươi. Sâu bọ càng nhiều, nhựa thông càng đặc, càng sát trùng, càng thơm...

Không một loài cây nào khác, sống còn trên bờ vực đá. Thụt lùi vào trong xa là rừng thông ponderosa. Những cây thông ponderosa cổ thụ lưa thưa xen kẻ với những cây sồi gambel.  Một bầy nai tai lừa đang gặm lá cây táo dại manzanita (2). Những cây táo dại lá nghiêng thẳng đứng, mép lá thẳng góc với mặt đất. Lá dấu mặt, trốn ánh nắng mặt trời để bảo tồn nước cho cây. Muôn thú ở đây đã đi kiếm ăn vào buổi sáng tinh mơ và vào lúc hoàng hôn để tránh nắng lửa giữa ngày của sa mạc.
Người con gái ngã đầu xuống vai chàng. Hai dòng nước mắt ứa ra. Chàng để yên cho nàng khóc. Chàng ôm nàng sát vào người chia xẻ. Có cái cầu vồng trong giọt nước mắt nàng. Rực rỡ, cái cầu vồng trong giọt nước mắt trên má nàng. Chàng lấy ngón tay hứng giọt nước mắt. Chiếc cầu vồng rung rinh muốn đổ nhưng rồi đứng yên trên ngón tay trỏ của chàng. Chàng ghé môi uống trọn cây cầu vồng. Người con gái với tay choàng cổ chàng, hôn chàng bằng cái hôn da đỏ. Hôn bằng cách cọ mũi nàng vào mũi chàng.
Hai người ngồi đó cho tới khi mặt trời lên cao.
- Chúng mình đi là vừa anh. Ở dưới đáy Đại Vực trời mau tối. Bây giờ anh lái xe lấy đường US66.

Hơn một giờ lái xe, hai người đến Hualpai Hilltop, cửa ngõ xuống Havasupai Canyon, nằm ở nhánh phía Tây Đại Vực.
- Để xe trên này, chúng mình sẽ dùng lừa đi xuống làng Suspai.
Hai người đến chỗ cho thuê lừa.
- Anh đã cưỡi lừa lần nào chưa?
- Chưa.
- Vậy để em dặn anh vài điều. Lừa khác ngựa ở chỗ lì lợm. Không thích là không làm. Ép quá nó sẽ hất anh hay đá hậu anh xuống vực. Nếu nó không chịu đi, mình phải nhảy xuống đi bộ. Nếu xuống đi bộ, anh phải đi trước con lừa.
- Sao vậy?
- Nếu không, nó dở chứng chạy một mạch xuống đáy vực lôi cái xác anh theo, hoặc may mắn anh buông được nó ra, nó bỏ anh lại một mình trên vách vực cho bỏ tức.
- Khó nhỉ!
- Để em phụ giúp anh leo lên lưng lừa.
- Ai lại làm ngược đời như vậy. Bọn đàn ông tụi anh phải giúp các bà các cô lên ngựa chứ.
- Anh có chắc là anh lên một mình được không?
Chàng chần chừ.
- Thôi để em lo cho anh cho chắc ăn.
Chàng đùa:
- bây giờ em giúp anh lên lưng lừa, khi khác đền lại anh sẽ giúp em leo lên ngựa.
Nàng lượm yêu:
- Anh lại hoodoo rồi, anh Hoodoo ơi!
Nàng gọi chàng là Hoodoo trong lần Gặp Nhau Để Khóc năm vừa rồi tại Bryce Canyon. Mỗi lần gặp nhau để khóc, khi chia tay, hai người lại đặt cho nhau một cái tên để gọi nhau lần tới. Theo truyền thống da đỏ ngày xưa, khi mới sinh ra con người không có tên, sau đó do những đưa đẩy của cuộc đời, người đời lúc đó sẽ đặt tên cho người đó một cái tên để gọi. Một cái tên đời. Hoodoo là những khối thể, những hình tượng đất, đá bị soi mòn thành những hình thù thiên hình vạn trạng. Tuyệt vời nhất là những Hoodoo ở Bryce Canyon mà người da đỏ Paiute gọi là "Unka-Timpe-Wa-Wince-Poch-Ich" (vực những tượng đá đỏ hình người đứng trong lũng vòng cung). Họ cho rằng những kẻ có tà tâm đã bị thần linh biến thành tượng đá hoodoo đày ở đó.

Chàng gọi nàng là Quất Hồng Bì, trái quất da đỏ, Red Skinned Kimquat. Nàng đỡ chàng lên lưng lừa và kiểm soát lại một lần chót.
- Anh cứ thoải mái mà chiêm ngưỡng vẻ đẹp của Grand Canyon. Ở mỗi độ cao Grand Canyon có một vẻ đẹp khác nhau.
 - Để em đi trước dẫn đường. Nhớ đừng có gượng lại hoặc nhoài người ra ngoài vực làm mất thăng bằng, con lừa sẽ quăng anh xuống vực để cứu mạng nó trước. Cẩn thận, xẩy chân, lỡ bước là mất mạng đấy.

Chàng nhìn xuống dưới, vực sâu thâm thẩm không thấy đáy. Chiều sâu thẳng đứng Đại Vực chừng một dặm Anh, hơn một cây số sáu. Bề ngang Đại Vực từ bờ bên này đến bờ bên kia khoảng hơn mười một dặm theo cánh chim bay.
Nghe mấy lời dặn dò của nàng chàng thấy lạnh cẳng.
- Nào lên đường. Chúng mình bắt đầu khởi hành từ cái mốc thời gian ngày hôm nay, sẽ đi ngược dòng thời gian, đi xuôi về quá khứ, sẽ đi về miền đất cả tỉ năm trước. Chúng mình sẽ đi qua cái hành lang thời gian.

Con vật bình thản bước những bước chân vững chải, tự tin trên lối mòn cheo leo, ngoằn ngoèo, uốn khúc ôm sát vách đá dựng đứng. Gió hú trong lòng vực. Vách Đại Vực phân thành nhiều tầng địa chất màu sắc khác nhau. Vách trông như những tầng bánh sinh nhật, trông như một tấm thảm Navajo sặc sỡ, trông như một tấm vải sơn cước, trông như một cái váy Thượng, một cái váy Mường, một cái váy sutam da đỏ. Vách Đại Vực là một tấm thảm thời gian mà mỗi sợi chỉ màu tạo hoá đã phải mất từ mấy trăm triệu năm tới trên ngàn triệu năm mới dệt xong.
Hai người dừng lại nghỉ xả hơi chỗ mõm đá nơi con đường được mở rộng ra một chút làm chỗ ngắm cảnh và để những con lừa đi chậm tránh chỗ cho những đoàn lừa đi sau qua mặt. Gió vực lồng lộng, tươi mát.
- Em chỉ cho anh xem cái này hay lắm.
Nàng dẫn chàng đến chỗ vách đá. Có hai con ốc địa khai đang yêu nhau. Triệu triệu năm trước nơi đây là biển. Khi biển rút đi, có lẽ lúc lìa đời hai con vật đã  tìm đến nhau. Hàng triệu năm sau hai con ốc vẫn còn yêu nhau.
- Em muốn chúng mình như hai con ốc địa khai.
Chàng đưa bàn tay lên hất mái tóc gió đánh rối qua bên, lấy mũi mình cọ vào mũi nàng:
- Xin cầu thần linh cho được như nguyện.
Bên dưới, nhìn xuống vẫn chưa thấy đáy vực.
Mật trời vẫn còn khuất vách Đại Vực. Ngấn nắng mới chỉ vạch phần trên cao vách đá.
Càng đi sâu xuống chàng càng cảm thấy say "lừa". Chàng thấy choáng váng, xây xẩm mỗi lần con vật bẻ góc quẹo gắt ở chỗ những khúc quanh mỏm đá nhô ra ngoài lòng vực. Chàng ôm cứng con lừa. Con vật nhiều lần lắc đầu tỏ ý không bằng lòng. Cuối cùng con vật đứng ỳ lại không chịu đi nữa. Chàng thúc cẳng nhẹ vào sườn nó. Nó vẫn đổ lì không nhúc nhích. Nhớ lời dặn, chàng không dám thúc mạnh con vật. Chàng chịu thua, nhảy xuống đất. Chàng kéo con vật cũng không chịu đi. Nó ngồi bệt xuống đất ăn vạ. Người con gái đi một quãng xa mới khám phá ra chàng gặp  trở ngại với con vật.  Nàng nhảy xuống đất, cột lừa vào mỏm đá đi lộn ngược lại phía chàng.
- Chuyện gì vậy anh?
- Nó đổ lì ra  không chịu đi nữa.
Người con gái tiến tới vỗ về con vật. Nàng nựng nó. Con vật ngoan ngoãn đứng dậy để nàng dắt đi.
- Để em đổi con lừa của em cho anh. Con này nó giận anh rồi!
Chàng ngửng nhìn lên phía trên bờ Đại Vực. Chưa đi được một nửa chiều sâu.
- Còn lâu không em?
- Mới đi được chừng vài miles. Lối mòn này dài tổng cộng tám dậm Anh.
Chàng đổi lừa. Con vật cũ của chàng thuần thục, ngoan ngoãn với nàng. Một vài con sóc đuôi trắng, tai xù ngồi vắt vẻo trên cành cây đang ăn hạt.
Đi được vài dặm con lừa chàng đang cưỡi bắt chước con cũ, bất mãn, đứng ỳ lại. Chàng kêu cứu nàng.
- Anh lại làm mất lòng nó rồi.
Nàng dỗ dành, vỗ về, phủ dụ con vật. Nó vẫn từ chối không chịu đi.
- Mệt rồi! Điệu này chắc phải bó anh bằng poncho quẳng anh lên lưng nó, họa may nó mới chịu đi.
- Sao vậy?
- Gói anh lại như thế chúng sẽ coi anh như một món đồ.
Nàng nhìn chàng tủm tỉm cười, "Nó coi anh như một cái xác. Một cái xác thì coi như làm việc nghĩa, vì lý do nhân đạo nó sẽ không phản đối đâu, anh muốn thử không?"
Hoodoo phản đối.
- Thà anh đi bộ còn hơn.
Nàng chọc:
- Ừ. Để anh đi bộ cho biết giò cẳng anh ra sao! Hồi xưa mấy cô gái da đỏ sống ở đây thử chồng bằng cách bắt những anh chồng tương lai leo lên leo xuống Đại Vực để xem đầu gối có tốt hay không.
- Tại sao em và anh không cưỡi chung một con, còn một con để tải đồ?
- Có anh ngồi chung chúng không chịu đâu, chúng ghét anh rồi.
- Nhưng có em chắc chúng chịu.
- Hai người nặng quá chúng hất chúng mình xuống vực.
- Cứ thử xem.
- Với một điều kiện.
- Điều kiện gì cũng được.
- Anh không được gọi em là Red Skinned Kimquat nữa.
- Quất Hồng Bì là tên Việt chỉ một thứ quất vỏ đỏ, có gì đâu mà em không thích.
- Kimquat là một thứ quả chua phải không?
- Kimquat cùng họ với quít, chanh...
- Có nghĩa là hanapagea phải không?
- Quả chua không hẳn là không tốt, không hẳn là hanapagea. Người Việt có câu nói "của chua ai thấy cũng thèm", hoặc "chanh cốm" chỉ một người con gái đang độ, đang thì,  hấp dẫn...
- Em có cảm tưởng anh hoodoo với em. Vả lại em không thích chữ Red Skin.
- Vậy khi Gặp Nhau Để Khóc lần tới anh sẽ gọi em tên khác.

Người con gái dắt con lừa của chàng vào sát vách đá, tháo đồ chuyển qua con vật nàng đang cưỡi.
- Anh phải ngồi yên, để em điều khiển.
Nàng cột con lừa chở đồ vào phía sau con vật hai người sẽ cưỡi. Người con gái dỗ dành con vật rồi leo lên trước, sau đó kéo chàng lên lưng lừa. Mấy bước đầu, nàng cẩn trọng lái con lừa đi ngang, đưa đít sát vào vách núi. Chàng nín thở, hồi hộp. May mắn con vật không phản đối. Ngấn nắng theo hai người đi dần xuống đáy vực và đi nhanh hơn.
Khi ngừng lại ở một chỗ ngoạn cảnh cho con vật dưỡng sức và hai người ăn trưa, chàng nhìn tầng địa chất hỏi người con gái.
- Chúng mình đã xuống tới thời đại nào rồi em?
- Chúng mình đã xuống tới lớp Vách Đỏ Đá Vôi (Red Wall Limestone), địa tầng Mississippi.
- Như thế có nghĩa là mấy trăm triệu năm rồi chúng mình chưa thương nhau!
- Ba đến năm trăm triệu năm.
Chàng chồm tay ôm người con gái vào người. Hai người cọ mũi vào nhau.
- Cái hôn này chúng mình lặp lại cái hôn năm trăm triệu năm trước chúng mình đã hôn nhau.
Khi lên lưng lừa tiếp tục đi người con gái dặn:
- Anh ôm em chặc vừa thôi, có nhiều lúc anh ôm em chặc quá đến ngộp thở.

Mặt trời đã thấy thấp thoáng ở mép bờ vực. Một vùng xanh tươi đã thấy ở dưới đáy vực. Ngồi ôm người con gái trên lưng lừa, Hoodoo thấy an tâm, không còn bị "say vực thẩm", "say lừa" nữa. Bây giờ chàng thấy ngây ngất say tình yêu. Mái tóc huyền đông phương phất phơ trước mặt, thoang thoảng thơm mùi gió núi hương rừng hoang dã. Con vật bây giờ bước những bước vững chải, thoăn thoắt. Màu sắc Đại Vực không lúc nào giống nhau. Những khối thể thay đổi hình dạng.
Đang đổ dốc ngon trớn nàng kéo dây cương dừng  lừa lại.
- Chuyện gì vậy em?
Nàng không trả lời, nhảy xuống đất. Một tay giữ chặc thân cây, nàng nhoài người ra ngoài lòng vực nhặt một cái vỏ lon bia còn vướng ở một bụi cây. Nàng bóp bẹp cái lon bỏ vào túi đồ rồi leo lên lưng lừa tiếp tục đi.
- Phải mất vài triệu năm cái lon này mới tiêu tan đi được.
Chàng biết nàng không muốn con người làm ô nhiễm chỗ thiên nhiên tuyệt vời này.

Mặt trời đang ở trên đầu, trong khoảng hở giữa hai bờ Đại Vực. Nhiều chỗ hiểm trở, hai người phải xuống lừa đi bộ. Bóng nắng đã nhảy qua bên kia vách vực.
Khi ngấn nắng đi lên gần mép Đại Vực hai người xuống tới đáy vực. Tiếng nước chảy rì rào. Một giải nước xanh xanh. Một rừng cây xanh tươi bao quanh chòm nhà da đỏ nằm giữa những vách đá hồng ngọc. Người con gái cột lừa vào gốc cây bạch dương chỗ có lạch nước cạn. Hai con lừa uống nước ừng ực. Nàng nhìn chàng lắc đầu:
- Nhiều lúc anh làm em sợ muốn chết. Mấy lần anh níu cứng người em làm mất thăng bằng suýt rơi xuống vực.
- Tự mấy con lừa làm anh mất tự tin.
Người con gái bụm miệng cười, lắc đầu.
- Anh làm chúng nó mất tự tin thì có.
Nhìn thấy chàng khổ sở nàng tội nghiệp an ủi:
- Dù sao thì anh cũng còn khá hơn nhiều người. Có kẻ khi xuống tới đáy vực, người dán chặt vào lưng lừa không bóc ra được vì ôm lừa chặt quá. Nàng tiến tới cọ mũi mình vào mũi chàng.
- Chúng mình yêu nhau gần hai tỉ năm rồi nhỉ?

Mặt trời đã khuất bên kia bờ vực. Trên đầu chỉ có một giải trời xanh, trông như một giòng sông xanh. Một vài cụm mây trắng trông như những đám bọt trắng. Bóng nắng phản chiếu dưới lòng vực mềm dịu. Không khí mát và ẩm.
- Tối nay cô y tá ở đây cho ăn cơm. Bây giờ mình tới nhà trọ.
Nghỉ ngơi xong hai người lên đường đi đến xóm nhà trọ. Căn nhà cho du khách thuê là một căn nhà vách đá, mái ngói lợp theo kiểu "sơ khai" da đỏ. Ngói được đặt theo một nghệ thuật "lung tung", không theo đường lối nào cả. Căn nhà trọ có đủ tiện nghi căn bản, không phải là những cái lều cây hình vòm wickiups của người da đỏ như chàng trông đợi.
Trong khi nàng đem lừa tới chỗ chuồng lừa, bến của cùng chủ lừa ở trên bờ vực để trả lừa cho họ chăm sóc. Hoodoo đi tắm rửa rồi lăn ra nằm nghỉ cho dãn gân dãn cốt. Ở đáy Đại Vực, trời chiều lúc nào cũng như hoàng hôn.
Khi người con gái trở về trời đã tối. Nàng về cùng với một người đàn bà da đỏ nhỏ người, thấp, tóc để dài chấm vai, mắt đen láy, rất sáng, mặc áo cổ rùa, quần tây.
- Anh, đây là chị Mây Hồng, y tá trưởng trạm y tế ở đây. Tụi này gọi chị là Chipiya, vì chị nhanh nhẹn, vui tươi như con chim chuyền.
- Chào bác sĩ.
- Chào cô.
- Tối nay mời bác sĩ lại nhà em ăn bữa cơm da đỏ.
- Chúng mình đi là vừa anh. Anh lấy giày moccasin đi cho êm chân.
 Ba người leo lên con đường mòn men theo vách đá.
- Đi tắt lối này cho gần.
- Bọn này đã thảo luận chương trình ngày mai rồi. Sáng mai anh ghé lại bệnh xá thăm một chút rồi chúng mình ra nghĩa trang của "Những Người Xưa" dọn dẹp, trùng tu lại. Những người da đỏ sống vì mồ mã tổ tiên rất nhiều nên em bảo họ tổ chức tảo mộ và chúng mình sẽ đóng góp vào đó.
- Nên lắm.
- Tối nay, chị "Chim Con" có mời lão shaman lại ăn cơm với chúng mình.
- Shaman là ai?
- Shaman là người thầy thuốc da đỏ, người Mỹ gọi là medicine man.
- Tốt. Tôi muốn được xem ông ta chữa bệnh một lần cho biết.

Đổ hết con dốc ba người đến một chòm nhà đá xây trên đồi đất cao.
- Mời bác sĩ vào lối này. Nhà em đây.
Chàng bước qua ngưỡng cửa. Bên trong màu sắc da đỏ rực rỡ, ấm cúng. Tiếng cười nói vang rộn, khác hẳn cảnh trời tối âm u, giá lạnh bên ngoài nơi đáy Đại Vực. Một người đàn ông mập và lùn, tóc dài, cột đuôi heo sau gáy, đón chàng.
- Giới thiệu bác sĩ đây ông xã em.
Hắn đưa tay mời chàng vào nhà trong. Bên trong lố nhố những người. Bàn ăn ngay sát bếp lửa. Người đàn ông giới thiệu chàng với vài chức sắc ở đây, chàng nhận thấy chưa có lão thầy thuốc shaman, người mà chàng muốn gặp đêm nay.
- Bác sĩ dùng trà, đây là trà của người da đỏ nấu bằng cây rừng như cây từ bi, cây đan sâm...
- Cám ơn cô.
Chén trà thơm mùi tinh dầu làm gợi ký ức chàng nhớ lại mùi nước xông hơi cỏ thơm.
- Này, quá giờ rồi mà thầy shaman chưa đến, chúng ta khởi sự trước đi...
- Chờ ông ta thêm tí nữa. Chắc ông ta kẹt chữa bệnh cho bà Ba Béo. Mụ ta bỏ tây y đến nhờ lão chữa chạy. Chắc đêm nay đang nằm nghe lão hát bài "Tiễn Đưa".
- Bác sĩ dùng hạt thông rang. Đây là hạt thông pinyon.
Những hạt thông nóng hổi rang trên chảo đá đẻo vừa đổ ra cái đĩa đồ gốm da đỏ. Những hạt thông thơm, ròn, bùi, ngậy, béo, phảng phất mùi tinh dầu thông ăn vào thấy ấm người và thơm hơi thở.
- Những hạt thông này là món ăn chính về mùa đông của những "người sống trên đồi thông già Walapai".
Mọi người nhẩn nha ăn hết mẻ hạt thông rang mà lão shaman chưa thấy đến.
- Thôi mời tất cả khởi sự dùng bữa, chắc thầy Bob mắc kẹt rồi.
- Hy vọng bác sĩ dùng được, đồ ăn của chúng tôi ở dưới khe vực này chỉ có rau đậu, bắp, bầu bí, chim thú săn và thịt rừng.
Hoodoo nhận diện ra một món ăn nhà quê Việt Nam.
- Tôi nghĩ món này người Việt chúng tôi cũng có.
- Món này là món "cháo đặc" nấu bằng bột bắp.
- Chúng tôi gọi là bánh đúc ngô.
- Bắp được cà ra thành bột rồi đem ngâm nước tro của cây tùng cho hết mùi nồng và làm cho bột bắp ngọt rồi mới đem nấu.
- Chúng tôi dùng nước vôi. Tôi nghĩ vôi với tro cùng một họ hàng với nhau, cùng là chất kiềm cả.
- Hay nhỉ!
- Chúng mình cùng một tổ tiên.
Món thỏ rừng nấu đậu và những hạt cây rừng, rễ cây rừng mường tượng như món tiềm thuốc bắc. Món cà, bí nướng than hồng nóng hổi. Món dồi bao tử cừu tương tự như món dồi lòng heo của Việt Nam. Bao tử được nhồi thịt bạc nhạc bằm, đậu, huyết, rau thơm, những hạt cây rừng... rồi đem luộc.
Một người đàn bà ngồi làm "bánh tráng bắp" bên lò lửa. Bà ta gắp ra một trong những hòn đá đã mài nhẵn đang được nung nóng trong than hồng. Mặt đá được lau sạch và thoa một lớp nhựa thông pinyon bóng loáng trông như mặt đá cẩm thạch đen đánh bóng. Bà ta dùng cái muỗng làm bằng sừng dê núi đổ nước bột đặc lên hòn đá nung, rồi dùng mấy ngón tay xoa đều bột trên hòn đá. Bột nướng chín phồng trên mặt đá nóng bỏng. Người đàn bà bóc từng cái bánh tráng ngô nướng cho những thực khách dùng. Nhựa thông vừa sạch vừa làm cho bột không dính vào mặt đá. Bà ta làm thoăn thoắt, điệu nghệ, đủ cũng ứng cho đám thực khách. Bánh thơm dòn, nóng, có mùi nướng lửa, bùi, ngọt và có mùi nhựa thông. Ăn vào gợi nhớ đến bánh mì "nan" của người Ấn Độ, người Ba Tư và tortilla của người Mễ.
- Bác sĩ có thể dùng "giấy bắp" đó để gói thức ăn hoặc ăn như ăn bánh mì theo kiểu người Hico.
Người đàn ông cười hề hề:
- Chúng tôi gọi người da trắng là Hico.
Món Hoodoo thích nhất là món ớt cay rán dòn. Vị cay đã rán chín có thêm vị cháy, nóng, bỏng. Món xương rồng "lê gai" (prickly pear cactus) xào lăn với thịt cắc kè chuckwalla ăn vẫn còn ngại miệng.
- Bác sĩ không uống rượu à?
- Không.
Người da đò uống rượu như hủ chìm. Trên bàn ăn có đủ mặt các loại rượu quí tây phương và các loại "đế" da đỏ.
- Ông phải dùng một chút rượu sa mạc cho biết.
- Rượu sa mạc chắc "khô và cháy".
- Rượu này làm từ lõi cây agave thường gọi là rượu mescal.
- Cho tôi xin một chút uống cho biết.
Chàng nhấp thử một ngụm. Mùi vị phảng phất cây quả dại lên men. Phảng phất vị chua chua  ngọt ngọt của rượu cần Tây nguyên. Càng về cuối, bữa tiệc càng giống như một bữa nhậu nhẹt ở một vùng quê, một vùng rừng núi ở Việt Nam mà ngày trước chàng đã từng tham dự.
Hoodoo mệt mỏi muốn về ngã lưng nghỉ ngơi.
- Bác sĩ dùng kẹo xương rồng tráng miệng.
Chàng cáo từ về sớm.
- Tối nay em ở lại đây, anh về ngủ ngon nghe, sáng mai chúng mình đi sớm. Em nhờ chú Dưa Hấu Somaja đưa anh về chỗ nhà trọ.
- Tối nay chân tay cong vòng vì ôm lừa và ôm em, chắc phải có cái gì ôm mới ngủ được.
- Cho anh mượn một cái totem làm gối ôm nghe?
- Totem người đẹp cũng được.
- Anh liệu hồn đó. Đây là đất của em. Cô nào, bà nào lộn xộn, theo luật của người da đỏ, em cho người đem bỏ sa mạc cho chết khát. Còn anh mà léng phéng là bị lột da đầu đấy. Anh biết rõ hơn ai hết con dao mổ scalpel (3) của các anh là hậu thân của con dao lột da đầu của người da đỏ.
- Đem dao mổ ra dọa Bác sĩ thì bác sĩ phải sợ rồi. Nhưng tối nay ai kể chuyện dỗ ngủ cho anh? Ai sẽ là storyteller cho anh? Ai sẽ là narro-gwe-nap cho anh?
Ra ngoài nàng vỗ về:
- Anh chịu khó đi. Tối mai em kể chuyện bù lại. Về đây em phải sống với họ một chút.
Hoodoo hiểu nàng muốn nói gì.
 - Ngủ ngon, sáng mai em đến đó sớm.
Chàng vẫy tay từ giã.

Gió rít từng luồng lạnh giá. Trời sáng trăng nhưng không thấy mặt trăng đâu. Trên đỉnh đầu một giải trời như dòng sông bạc lấp lánh ánh sao. Những ngôi sao nhìn từ đáy vực sáng lung linh như những hạt kim cương. Người thanh niên da đỏ tóc cắt theo kiểu "nhà lầu" hai ba tầng, mặc quần áo da nai.
- Đi ngả này ông.
- Tại sao người ta gọi cậu là Dưa Hấu?
- Ồ, tên tôi là Sam. Dưa Hấu là tên gọi ở nhà. Mẹ tôi đẻ rơi tôi ngoài vườn dưa hấu cho nên mọi người gọi tôi là Somaja tiếng da đỏ là dưa hấu. Thân mật mọi người ở nhà gọi tôi là Som. Khi đi học thầy giáo nhiều chữ nghĩa quá nên viết sai thành tên Mỹ là Sam.

Cây cỏ đẫm ướt sương lóng lánh ánh trăng như có ánh kim loại. Những bụi cây bên giòng nước phủ một lớp phù sa khoáng thạch trông như cây làm bằng thiếc, bằng bạc. Trông thật lạnh. Tiếng nước chảy rì rào. Tiếng côn trùng rả rích.
- Ông là bác sĩ hả?
- Ừ.
- Hồi trước tôi cũng muốn làm thầy chữa bệnh nhưng tôi không có mạng, không có cốt làm thầy thuốc nên không thể làm được.
- Cậu không được nhận vào trường y khoa à?
- Trường gì? Tôi muốn làm shaman.
- Không có mạng là sao?
- Muốn làm shaman phải qua một cuộc thử thách với thần linh, phải có khả năng thấy những điềm mộng. Khi một shaman sắp chết hoặc đã mất khả năng chữa bệnh, họ sẽ truyền lại cho con hay bất cứ người nào có phần mệnh được làm shaman. Không phải ai cũng làm shaman được.
- Thử thách như thế nào?
- Trước hết mình phải uống những linh dược để liên lạc với thần linh. Hồi đó ông ta cho tôi uống Jimson Weed, tôi bị giật gần chết. Ông biết Jimson weed chứ?
- Biết. Đó là cây cà độc dược chúng tôi gọi là Datura stramonium. Ngày trước người ta dùng lá làm thuốc lá chữa bệnh suyển và dùng hạt làm thuốc chữa đau bụng... nhưng dùng quá liều sẽ gây ra ảo giác, có thể bị ngộ độc chết người.
- Lúc đó tôi ngất ngư gần chết nên óc tôi không tạo ra được những mộng mơ hầu có thể ứng khẩu ra được những lời tiên tri. Tôi cũng bất lực không liên lạc được với thần linh để chẩn bệnh...
- Cậu còn phải trãi qua những thử thách nào khác nữa không?
- Tôi bị loại ra ngay sau khi uống nước Jimson weed đó nên không rõ những thử thách khác.
- Tôi muốn được xem shaman chữa bệnh một lần.
- Phải xin phép ông ta trước. Shaman không muốn có sự hiện diện của người lạ trong khi chữa bệnh.
- Tôi biết. Nhưng nếu cần một chút tiền cho shaman dùng vào việc chữa trị bệnh nhân tôi sẵn sàng giúp.
 - Để tôi nói lại với ông ta.
Một con vật nhảy qua lối đi làm Hoodoo giật mình đứng lại thủ thế.
- Con thỏ rừng đấy ông.
Hoodoo đã nhận ra căn nhà trọ gần khu trường học.
- Ông đã ăn khô xương rồng chưa?
- Chưa. Tôi đã ăn khô cá, khô mực, khô nai, khô bò nhưng chưa ăn khô xương rồng.
- Vào sa mạc ông phải ăn khô xương rồng.
- Ở đâu bán thứ đó.
- Nếu ông muốn tôi mua hộ cho ông. Hai mươi đô la một gói.
- Xương rồng gì mà đắt vậy?
- Loại xương rồng này chỉ mọc nhiều ở vùng phía Bắc sông Rio Grande, Texas. Ông cưỡi lừa xuống đây đêm nay thịt xương rã rời, thứ xương rồng này sẽ làm cho ông dãn gân dãn cốt, ngủ ngon.
Hoodoo im lặng, chàng không muốn bị những kẻ lạ lôi cuốn, dụ khị vào những việc mua bán phiêu lưu, những kẻ này chàng thường gặp mỗi khi du lịch. Khi bước lên thềm căn nhà trọ, người thanh niên móc trong túi ra một cái bao nhỏ.
- Đây, khô xương rồng của ông.
Hoodoo nhìn người thanh niên nhận thấy hắn có ý ép buộc  chàng phải mua món hàng. Nếu không mua, không biết chuyện gì sẽ xẩy ra.
- Tôi không có đem tiền theo, mai cậu trở lại.
- Tôi chờ ở ngoài này cũng được. Tôi sẽ nói chuyện với shaman Bob về đề nghị của ông.
Hoodoo mở cửa lách mình vào trong, cài cửa lại. Nghe hắn nhắc tới người shaman, chàng móc ví lấy tiền rồi hé cửa đưa hắn. Người thanh niên trao cho chàng gói khô xương rồng.
- Chúc ông ngủ ngon, nhiều mộng đẹp.
Hắn biến mất trong nháy mắt. Mệt mỏi chàng thay nhanh quần áo ngủ rồi leo lên giường ngã lưng.

Hoodoo trằn trọc mãi không ngủ được. Đêm dưới đáy vực lạnh và đầy âm khí. Có lúc chàng có cảm tưởng đang nằm ở dưới một đáy huyệt khổng lồ. Ánh trăng bên ngoài thật nhợt nhạt, thật lạnh, thật liêu trai, thật ma quái. Thịt xương sau một ngày cưỡi lừa đi xuống vực bây giờ mới co rút. Chân tay, lưng, cổ đông cứng, người như bị bó bột cứng đơ. Khắp người đau nhức nhừ tử. Suốt một ngày ôm cứng con lừa bây giờ người cong vòng chàng thấy thiếu một cái gì để ôm. Nhìn gói khô xương rồng để ở cái bàn đầu giường trong tầm tay với, nhiều lần chàng nhớ lại lời người thanh niên muốn nhai một miếng khô xương rồng xem có dỗ được giấc ngủ hay không? Cuối cùng chàng lấy cái áo choàng của Quất Hồng Bì cuộn lại làm gối ôm.
Chàng ngủ vùi cho tới khi có tiếng gõ cửa. Hình như người thanh niên trở lại cùng với một người da đỏ to lớn. Có lẽ hắn là lão shaman. Lão gõ cửa ầm ầm, hối thúc, giận dữ...

Chàng nhảy xuống giường. Trời bên ngoài sáng trăng. Tiếng gõ cửa dồn dập, bồn chồn. Chàng nhận ra Quất Hồng Bì đang gõ cửa.
- Em không ở lại nhà cô y tá ngủ à?
- Anh còn mơ ngủ hay sao? Sáng rồi.
- Anh cứ tưởng hãy còn đêm.
- Hãy còn trăng nhưng thật ra ở trên kia là sáng rồi. Dưới này gần trưa mới thấy mặt trời.
Hoodoo cố nhớ lại xem có phải lão shaman đêm qua đã đến đây hay không. Chắc chàng đã nằm mơ.
- Đêm qua anh ngủ muộn à?
- Ngủ không được, thiếu cái ôm.
- Sáng nay phải đi sớm. Anh làm vệ sinh cá nhân đi. Em có đem đồ ăn sáng cho anh đây.
Nàng thấy cái áo choàng của mình cuộn tròn nhàu nát trên giường, cảm động:
- Tội nghiệp anh chưa!
- Em nói gì?
- Anh ôm áo của em ngủ đấy à?
- Ừ. Nhờ hơi cái áo của em mới ngủ được đấy.
Nàng tiến tới ôm chàng, cọ mũi hôn chàng.
- Tội nghiệp chưa!
Chàng đi vào nhà tắm.
- Anh có muốn uống trà Mormon không?
- Pha cho anh đi.
Trà Mormon hái từ những cây cỏ thuộc họ cây Ma Hoàng. Trà có chất Ma Hoàng Ephedrine uống tiêu đàm, thông  mũi. Người con gái dọn ăn sáng ngoài sân sau. Xong xuôi nàng đi thay đồ.
- Il-la!
- Ý da cái gì em?
- Anh lấy cái gói này ở đâu vậy?
Hoodoo nói dối.
- Anh thấy trong học bàn.
- Anh có nhai mấy cái nụ hoa xương rồng này không đó?
- Chưa. Bộ anh là con nít sao, bạ gì nhai đó. Biết nó là cái gì mà nhai.
- Đây là "rễ quỉ, raiz diabólica" phơi khô. Nhai vào là động dại lên rừng đó.
 Hoodoo đi ra, vừa đi vừa cạo râu.
- Tên nó là gì vậy.
- Peyote. Người Aztec gọi nó là peyote có nghĩa là con sâu róm. Những cái nụ hoa xương rồng này có chùm lông trên đầu trông giống như con sâu róm.
Chàng ngồi vào bàn ăn.
- Peyote thì anh có nghe nói tới.
- Nó là một thứ xương rồng ma tuý nhai vào sẽ thấy những ảo giác ánh sáng, ảo giác màu sắc, ảo giác âm thanh và thấy mộng ảo. Người da đỏ gọi là "cái độc nhiệm mẩu"!

Mặt trăng hãy còn xê xế trên bờ miệng vực. Sương khói tỏa mờ, chỗ dầy, chỗ mỏng, chỗ lãng đãng, chỗ la đà. Nhìn lên cao, Đại Vực trông như một bức tranh thủy mạc Đông Phương.
- Em, ăn sáng với anh luôn. Chưa bao giờ anh ăn sáng dưới trăng.
- Phải nói là ăn sáng dưới trăng ở đáy Grand Canyon.
- Trứng này là trứng gì vậy em?
- Trứng Gila monster đó.
- Thật không?
- Tin em đi!
Hoodoo để quả trứng xuống.
- Tin em chứ. Tin em nên anh không ăn đâu.
Du khách thăm viếng vùng đất Canyon, Sa mạc Màu (Painted desert, Desertio Pintado), Rừng Cây Hoá Đá (Forest of Petrified Trees) tại Arizona thỉnh thoảng thấy ở những trạm xăng, những tiệm bán kỷ vật dọc đường có để những cái bảng có đề mấy chữ "Live Gila monster", hoặc nhiều khi chủ tiệm cho người đứng là hét thật lớn "Quái vật Gila sống!" để lôi kéo khách hàng. Gila monster là một giống kỳ đà màu cam và đen rất độc sống ở vùng sông Gila, Arizona.
Nàng cười:
- Đùa với anh đó, trứng đa đa.
- Hôm nay trông em da đỏ hơn bao giờ hết. Trông em giống như Cô Công Chúa Da Đỏ Nhỏ Bé, Little Indian Princess trong truyện Peter Pan.
- Hôm nay đi tảo mộ nên em muốn sống với tổ tiên, làng xóm.
Nàng hôm nay quấn băng đô vẽ những hình kỷ hà da đỏ ngang đầu, mặc áo da nai thêu cườm, cổ đeo bùa hộ mạng và xâu chuổi nhiều vòng. Mỗi lần Gặp Nhau Để Khóc, để kỷ niệm, nàng lại móc thêm vào một "vòng kết tình, kết nghĩa". Xâu chuổi có cả trăm những ngẫu vật, bái vật da đỏ, đủ màu, bằng ngọc lam, ngọc thạch, ngọc huyền, mã não, mắt cọp... nào chim, nào gấu, nào sói, nào rắn, nào rùa... tay đeo vòng bạc dát lam ngọc, đeo bùa cườm ngũ sắc, mặc quần tua, đi giày moccasin.
- Khi về thành phố em phải phấn đấu để sống hoà mình với văn hoá tây phương, lúc về với những người đồng chủng em cũng phải phấn đấu để sống hoà điệu với họ. Nhiều khi phải oà lên khóc ở cả hai cuộc sống.
- Chúng mình là những cây thông pinyon mà em.
- Anh, sửa soạn đi là vừa.
Nàng dọn dẹp vội vàng.

Ngấn nắng hãy còn nằm trên mép Đại Vực. Khi đến bệnh xá người y tá đã chờ sẵn ở đó.
- Đêm qua bác sĩ ngủ ngon chứ?
- Tôi mệt nên ngủ lăn, ngủ lóc như khúc gỗ.
- Thế mà có người cứ lo cho bác sĩ...
- Cô "hót" vừa vừa chứ, Chim Con.
Chàng theo hai người đi một vòng thăm bệnh xá.
Bệnh xá làm gợi nhớ đến một cái bệnh xá nào đó ở trên cao nguyên miền Trung Việt Nam. Ở đây nếu có khác chỉ khác ở chỗ bệnh xá trang bị tối tân hơn, có đủ cả điện thoại, máy copy, máy fax, y cụ, thuốc men thừa thãi... Bệnh xá lèo tèo vài con bệnh. Bùa và ngẫu tượng da đỏ thấy khắp nơi. Con bệnh ở đây cũng ghét nằm bệnh xá, cũng thích chết ở nhà. Họ thích chết trong tay shaman. Lúc lìa đời họ muốn nghe tiếng hát chữa bệnh, tiếng hát cầu hồn, tiếng hát cầu siêu. Họ muốn nghe tiếng trống rung, tiếng lục lạc. Họ muốn nhìn những điệu nhẩy múa... Phần lớn những con bệnh nằm ở đây bị lao phổi, chai gan, nghiện rượu, phong thấp nặng...
Hoodoo ghi chép lại những điều chàng thấy cần góp ý cho Quất Hồng Bì để nàng đề nghị hoặc thực hiện những tu sửa, kể cả về phương diện y học, hành chánh, văn hoá xã hội.

Khi rời bệnh xá Hoodoo hỏi "Chim Con":
- Ở dưới này, có ông thầy thuốc Tầu hay ông lang Việt Nam nào hành nghề đông y không, Chipiya?
- Không có, bác sĩ!
- Tôi thấy mấy con bệnh có những vết cắt ở bụng, ở trán. Trong Đông Y có môn lể, cắt, giác, cứu ngải nhiều khi để lại những vết sẹo trên người bệnh nhân.
Mọi người hôm nay đều trở về sống với tổ tiên, với những người xưa. Màu sắc da đỏ thiên nhiên, sặc sỡ, vui tươi. Những người nhảy múa mặt mũi, thân người vẽ phẩm màu... mặc quần áo, đội mũ lông thú, lông chim... Mọi người nhảy vũ điệu Ghost Dance. Chiêu Hồn Vũ này đã có từ lâu nhưng đã được làm sống dậy từ thời người da đỏ bị người da trắng hico tàn sát. Những dũng sĩ da đỏ đã gục ngã thảm bại trước những "gậy lửa" (súng) của người Hico. Vì thế những pháp sư da đỏ đã làm sống dậy Chiêu Hồn Vũ để giữ vững tinh thần chiến đấu của người da đỏ và cầu xin, trông cậy vào những vong linh người xưa, mong hồn họ trở về phù hộ chiến thắng lại người da trắng. Nhưng rút cục gậy lửa, tên lửa vẫn thắng và người da đỏ nhảy múa vũ điệu Chiêu Hồn này càng ngày càng cuồng nhiệt hơn vì ma da đỏ ngày càng nhiều. Những câu hát cầu hồn lập đi, lập lại, lê thê, não nề. Tiếng trống trận. Tiếng trống thúc quân. Tiếng trống gọi hồn... Mọi người nhảy múa quay cuồng, điên dại. La hét. Kêu gào. Nắm đầu. Giật tóc. Đấm ngực. Xùi bọt mép. Té xỉu, dẫy đành đạch như lên kinh phong... Quất Hồng Bì cũng nhảy loạn cuồng.

Sau lễ tế khởi sự dọn dẹp mồ mã. Hoodoo sắn tay áo lên phụ với mọi người. Khởi đầu khi người da trắng chưa tới đây, người da đỏ thường hỏa táng người chết hoặc chôn. Khi chôn thường chôn theo những tài vật của người chết. Nhà cửa người chết cũng hỏa thiêu luôn. Ngay cả những súc vật như lừa ngựa cũng cho đi theo người chết. Thân nhân người chết cột vào cổ lừa ngựa một miếng da nai tươi thật sát. Con vật được cột vào một cái cọc đóng bên mồ. Miếng da nai khi khô, teo nhỏ lại, xiết dần cổ con vật. Cuối cùng con vật chết vì ngộp thở. Chàng để ý thấy những người chết được chôn đầu quay về phía Tây Bắc. Đầu quay về nguồn cội, quay về Mông Cổ, nơi tổ tiên họ đã rời bỏ mấy ngàn năm về trước. Ở đây cũng có những ngôi mộ của những quân nhân người da đỏ đã bỏ mình vì nước Mỹ trong những trận thế chiến. Hoodoo cắm một đóa hoa dại lên mộ của một người chiến sĩ da đỏ đã bỏ mình trong cuộc chiến Việt Nam. Chàng chắp tay xá ba xá.

Quất Hồng Bì giới thiệu Bob, người shaman với chàng. Hắn bện  tóc con rít thả hai bên. Mặt vuông, cằm bạnh. Mặt đỏ dừ. Hắn đeo đồ trang sức đầy người. Chàng bắt tay hắn. Bàn tay hắn cứng và lạnh như thép, ướt dính mồ hôi.
- Hôm qua tôi bận chữa bệnh nên không đến được.
- Tôi hiểu.
Mắt hắn điên dại như mắt một kẻ ghiền rượu, ghiền độc dược, ma tuý. Hai con mắt có thêm ánh vàng của mật gan.
- Ông ở đây lâu không?
- Một hai cái mặt trời (4). Hy vọng được xem ông chữa bệnh một lần.
- Để làm gì?
- Chắc có nhiều điều tôi có thể học hỏi được ở nơi ông.
- Cách chữa bệnh của ông và của tôi khác nhau.
- Nhưng tựu trung có một điểm giống nhau là cứu mạng người. Những mạng người da đỏ ít oi, dân số Havasupai chưa tới năm trăm người, không mạng người shaman quí giá hiếm hoi như ông.
Shaman cười ngạo mạn.
- Ông nói tôi có bệnh sao?
- Theo tôi, ông nên đi khám túi mật xem sao?
- Mật tôi làm sao?
- Tìm xem có sạn hay không.
- Hanaga! Hanaga! Tốt! Tốt! Vậy mong được gặp ông.
Hắn bỏ đi.
- Giờ này các shaman vẫn còn được phép hành nghề?
Chàng hỏi nhỏ Quất Hồng Bì.
- Trong những trung tâm định cư người da đỏ, người ta vẫn làm ngơ cho các shaman hành nghề. Bây giờ cũng không còn bao nhiêu.
- Bác sĩ nghỉ tay uống cốc nước cây rừng.
Người nữ y tá mời.
Chàng nhìn ly nước rồi đưa mắt nhìn Quất Hồng Bì.
- Nước trái cây mesquite nghiền rất bổ dưỡng, anh có muốn uống thử một chút cho biết thì uống.
- Có phải mesquite là loại cây thường dùng làm củi nướng thịt không?
- Đúng vậy. Người ta barbecue thịt trên củi mesquite để mùi thơm của gỗ ướp vào thịt.
Chipiya mời tiếp:
- Bác sĩ nhai "kẹo cao su da đỏ" không?
Chàng đã thấy những người da đỏ vừa làm miệng vừa nhai bỏm bẻm như nhai trầu, nhai thuốc. Họ nhai rồi nhổ như những bà già trầu.
- Đúng hơn phải nói là nhai "khô sa mạc".
- Khô sa mạc?
- Khô mescal. Lõi cây Agave được đem hầm than hồng dưới đất giống như người Hawaii hầm theo kiểu luau, sau đó đập dập ra đem phơi thành khô mescal.
- Tối qua mấy ông cho tôi uống rượu mescal.
- Phải. Cây Agave thuộc họ cây Trăm Năm, cây Thế Kỷ (5) lõi cũng dùng làm rượu mescal. Bác sĩ nhai thử một miếng cho biết.
Chipiya đi lấy đưa cho chàng một miếng khô mescal. Nhai trong miệng chàng có cảm tưởng như nhai một miếng sắn dây. Bùi ngọt vị bột như khoai lang mật. Nhai hết bột còn lại bã như sơ sắn dây như bã trầu. Càng nhai bã càng nở lớn.
- Nhai như nhai kẹo cao su rồi bác sĩ nhả bã quăng đi.
- Nhai  nhiều chắc say.
- Anh chưa quen có thể bị động dại lên rừng đó.
Quất Hồng Bì dọa.

Khi dọn dẹp  mồ mã xong, Chipiya mời Hoodoo và Quất Hồng Bì ra rẫy nhà nàng ăn trưa. Thịt nai ướp cỏ thơm nướng trên củi mesquite. Bắp bẻ trên cây thoa mỡ hành nướng ngay tại chỗ.
- Bác sĩ biết không? bắp phải ăn ngay dưới gốc cây mới ngọt.
- Mẹ tôi thường bảo bắp mà chở qua sông sẽ mất ngọt.
- Người ta nghiên cứu thấy rằng chín mươi phần trăm chất đường trong bắp biến thành bột trong vòng một tiếng đồng hồ sau khi bắp bẻ khỏi thân cây.
Quất Hồng Bì nhìn ngấn nắng trên vách Đại Vực.
- Chim Con à, chắc tụi này phải lên đường ngay. Tôi muốn dẫn bác sĩ đi vài chỗ rồi sau đó đến thác "Mẹ Của Nước" trước khi trời tối.
- Vậy chị gói thêm thức ăn để đem theo ăn dọc đường.
Quất Hồng Bì không từ chối.
- Chị có cần em lấy thêm nước uống nữa không?
- Đầy đủ rồi.
Hai người đi đến khu chuồng ngựa để lấy lừa.
Hai con lừa mới. Hai người đi qua xóm da đỏ. Làng da đỏ xây trên đồi đất cao để tránh cuồng lưu, nước lũ, ngập lụt. Không còn thấy những cái lều da đỏ hình vòm bằng tranh wickiups hay những lều cây trét đất hogans trông như những gò mối cao nữa. Hai người đi dọc theo dòng sông xanh nước chảy  xiết, trong veo. Cỏ cây xanh um trông cách biệt hẳn những phần đất nâu đỏ trơ trụi còn lại. Dòng sông Havasu đổ vào con sông Hackataia, dòng sông Gầm Thét, dòng sông Colorado. Ở đây dòng sông Colorado đục ngầu phù sa, trông như một giải vải nâu uốn khúc trong lòng Đại Vực.
- Hồi nẫy tại sao anh khuyên lão shaman đi khám sạn mật?
- Em không  thấy lão nhìn anh đến ứa mật, ứa gan à. Mắt lão ứa mật vàng khè... Em không nhớ người da đỏ có tỉ số bị sạn mật rất cao so với các sắc dân khác hay sao?
- Anh thấy cần phải làm gì cho những người đồng chủng của em?
- Phải chữa trị nhiều thứ, chữa đầu óc bộ lạc, hận thù, chia rẽ, lạc hậu, bảo thủ, mất gốc, ghiền nghiện, nghèo đói, bệnh tật...
Chàng có cảm tưởng như chàng vừa nói cho đồng bào, cho đất nước của chính mình. Hoodoo nhìn giòng nước chảy siết thở dài.
"Bằng mọi giá phải làm sao đừng để những tộc da đỏ như những người của dòng sông xanh này bị tuyệt chủng".
- Đó là điều em lo sợ.
Con sông nhiều chỗ cuồn cuộn chảy như ghềnh như thác khi rì rào, róc rách, lúc cuồng nộ, gầm thét. Thiên nhiên hoang dã cả tỉ năm ở đây có chỗ hãy còn trinh nguyên.
- Anh đã thấy tóc gió chưa? Để em dẫn anh đi xem. Gió Canyon nhiều chỗ đã để lại dấu chân trên sandstone tạo thành những mái tóc tiên. Em thích gọi chúng là tóc gió.
Tóc gió "tung bay" trên đồi đá cát, sa thạch. Ngàn triệu năm gió luồng thổi qua đã khắc, đã chạm trên mặt sa thạch những đường gợn sóng đều đặn óng chuốt rất mượt. Mái tóc gió buông xoả bềnh bồng từ trên đỉnh đồi sa thạch.
- Trông như mái tóc em. Mái tóc bùa mê lần đầu anh đã thấy trong trại tị nạn San Onofre.
- Em chưa có thả bùa, chuốc ngải cho anh đâu!
- Anh muốn đi xem những hang động ở đây.
- Ngày mai có đủ giờ chúng mình hãy đi.

Trời chiều như hoàng hôn.
Cảnh sông nước cuồn cuộn chảy, rừng cây xanh ngát, vách núi đá đang đổi cung bậc màu theo ánh sáng phản chiếu trên mặt đất. Cung bậc màu bây giờ ngã màu tắt dần, tàn lụi. Hoàng hôn ở đây tím hơn bất cứ hoàng hôn tím nào chàng đã thấy.
- Bây giờ chúng mình đến thác rồi tìm chỗ cắm trại qua đêm, kẻo không trời tối quá. Thác này người da trắng gọi là thác Mooney. Họ gọi như thế để tưởng nhớ một người đi tìm mỏ là ông James Mooney. Ông ta đã rơi xuống thác chết khi leo thang dây xuống thác tìm kho tàng. Người da đỏ vẫn gọi là thác Mẹ Của Nước (Mother of Waters)
Những cánh dơi đã rời hang động bay ra.
Tiếng thác thét gầm điếc tai. Cả một dòng sông nước từ trên cao đổ xuống. Một khối pha lê lỏng tung người rơi xuống vỡ tan thành bọt trắng tung toét, biến thành sương khói tỏa mờ trên mặt hồ nước.
- Thác này còn cao hơn thác Niagara.
Hai bên thác một rừng cây liễu, bạch dương, aspen... Trên mặt đất phủ kín dầy đặc, chằng chịt dương xỉ, bụi rậm, cây leo. Rêu mốc, địa tiền phủ mặt đá ẩm ướt. Khoáng chất đọng lại ở những vách đá dựng đứng trông như một thứ mộc nhỉ khổng lồ mọc nhô ra từ mặt vách.
- Chúng mình đi dựng trại trước đã, đêm nay sẽ ra thác tắm và ngắm trăng.
Hoodoo dựng lều trong khi nàng đem lừa đến khu chuồng ngựa.

Hột trăng, Quất Hồng Bì thường gọi trăng là hột trăng, vằng vặc trên mép Đại Vực. Hoang lạnh. Giá băng.
Thác nước như một dòng sông bạc, một dòng sông thủy ngân đổ từ trên cao xuống, gầm thét như sấm rền trong đêm vắng.
Hai người tắm xong leo lên trên tảng đá bằng bên bờ thác nằm cuộn tròn như hai con sâu kèn trong chiếc mền da thỏ.
Đại Vực mơ màng trong sương khói tỏa mờ trông như đất thần tiên, trông như bồng lai tiên cảnh.
- Đêm trăng Đại Vực huyền diệu. Anh không muốn ngủ đêm nay, phí quá.
- Triệu triệu năm sau, chỗ chúng mình nằm đây, trên tảng đá bên thác nước này sẽ biến thành nóc của một cái ống khói tiên.
- Em kể chuyện cho anh nghe đi, em làm một storyteller, làm một narro-gwe-nap đi. Đêm nay kể chuyện gì cho anh tỉnh ngủ.
- Em kể chuyện, anh phải đọc thơ của anh cho em nghe.
- Mới làm được mấy câu, có sao đọc vậy, em chịu không? Thơ này là hứng thơ chưa giủa gọt.
- Em thích vậy, vì bây giờ thơ đó là của em, mai mốt anh đẻo  gọt lại nó sẽ là thơ của người khác.
- Vậy để anh đọc.

Nemitiawak, gặp nhau để khóc.
Chia nhau cái mặn, cái nồng, 
Ngậm ngải tìm đời châu ngọc,
Vì vu xanh ngát hồn thông. 

Cái Grand Canyon,
Cái Vách Son, cái Vách Hồng (6)
Cái cò, cái vạc, cái nông,
Cái khô sa mạc,
Cái khô xương rồng,
Cái anh, cái em, cái bùa yêu tình nồng.
  Cái cầu vồng,
thổn thức.
Trong,
giọt nước mắt em, trong.
Trên vách vực,
Triệu, tỉ cái tuyết (4) mùa đông,
Ngủ cái cầu vồng.
  Cái hột trăng,
Giá băng,
Đơn lạnh,
Trên bờ Đại Vực, lăn.
Cái em, cái anh cô quạnh,
Giữa cái đời ma, quỉ, sa tăng.

Trên đỉnh ống khói tiên,
Cái trăng Canyon u huyền,
Cái nước, cái non, (7) cái rừng, cái thác,
Cái tình rên như con mèo hen...
 
Em kể chuyện đi, rồi anh đọc thơ tiếp.
Hoodoo ôm người con gái.
- Truyện hôm nay dài lắm.
- Dài hết đêm trăng này càng tốt.
Người con gái vuốt má, cọ mũi hôn chàng, rồi bắt đầu kể.

Ngày sảu ngày sau, trên tảng đá này, bấy giờ đã trở thành nóc của một cái ống khói tiên, có một cặp tình nhân ngồi kể chuyện thần thoại. Người con gái kể: ngày trước ở nơi Đại Vực, trên cái nấm đá thần này, có một người con gái kể chuyện cổ tích cho người yêu. Nàng kể chuyện như vầy: ngày xưa, trên nóc cái demoiselle (8) này, có một người con gái kể chuyện thần tiên cho người tình. Nàng kể như thế này: ngày xửa ngày xưa, lâu thật là lâu lắm rồi, không biết bao nhiêu ông mặt trời, không biết bao nhiêu con trăng, không biết bao nhiêu cái tuyết (4), nhiều đếm không xuể, lâu đến độ không một hòn đá nào còn nhớ, không một cái cây nào còn nhớ, không một người da đỏ nào còn nhớ... trên tảng đá này, có người con gái da đỏ tóc dài kể chuyện cho người yêu... Nàng kể rằng...


Nguyễn Xuân Quang



(1) Walapai là tiếng của người da trắng phiên âm từ chữ Hwalpal. Hwal là cây thông cao, pal là người. Walapai là người dân của những đồi, những núi, những cao nguyên thông già sống trên bờ vực Grand Canyon.
(2) Manzana tiếng Tây Ban Nha có nghĩa là trái táo, manzanita, táo nhỏ.
(3) Chữ dao mổ scalpel gốc thứ chữ scalp, da đầu.
(4) Một mặt trời là một ngày, một con trăng là một tháng, một tuyết là một năm... lịch người da đỏ dựa vào mặt trăng, âm lịch.
(5) Agave một loại cây giống như cây dứa dại thuộc họ cây trăm năm, cây thế kỷ (century plant)
(6) Vermillon wall, Pink Wall, Grand Canyon là bậc thang cuối cùng, thấp nhất của cái Cầu Thang Đá Vĩ Đại (Great Rock Stairway). Bậc thang cao nhất có Vách Hồng, Pink Wall, (nơi có Bryce Canyon) rồi tới bậc Vách Xám, bậc Vách Trắng (có Zion Canyon), bậc Vách Son (Vermillon Wall) và cuối cùng bậc Kaibab (có nghĩa là "Chỗ Cái Núi Ngã Người Nằm Xuống") nơi có Đại Vực.
(7) Cái nước, cái non, tiếng lóng của một sắc tộc người Thượng ở Tây Nguyên, Trung Việt có nghĩa là làm tình.
(8) Tiếng Mỹ gốc Pháp có nghĩa là ống khói tiên



------
Nguồn: VĂN, giai phẩm xuân Tân Mùi
Số 102 & 103, tháng 01-1991